ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΗΤΙΔΗΣ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ

Κυριακή, 11 Νοέμβριος 2007

Ένα ποτάμι στο κέντρο της Αθήνας

Ενα ποτάμι κυλάει κάτω από την πλατεία Συντάγματος. Και για την ακρίβεια: κυλάει ένα αρχαίο ποτάμι..!

Η είδηση μπορεί να μοιάζει απίστευτη αλλά είναι αληθινή. Αποδείχτηκε με επιστημονικό τρόπο αυτές τις μέρες. Και κάτι περισσότερο: η κοίτη του ποταμού έχει «φωτογραφηθεί».

Η κοίτη βρίσκεται σε βάθος 6 μέτρων και το πλάτος της είναι 15 με 20 μέτρα. Αρχίζει στην συμβολή των οδών Οθωνος και Φιλελλήνων και, κάνοντας έναν μαιανδρισμό, συνεχίζεται κάτω από το κτίριο του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας. Ο υπόγειος ποταμός, που εντοπίστηκε με τα πιο σύγχρονα επιστημονικά όργανα, είναι ο αρχαίος Ηριδανός που σχετίζεται με τις πιο παλιές αρχαιοελληνικές παραδόσεις και με την προϊστορία των Αθηνών. Ο Ηριδανός διέσχιζε την αρχαία Αθήνα. Καλύφθηκε με τεχνικά έργα, μάλλον στους ρωμαϊκούς χρόνους. Υστερα από 2.000 χρόνια αυτό το αρχαίο αθηναϊκό ποτάμι εντοπίζεται και πάλι, με αφορμή τα έργα για την κατασκευή του μετρό.

Η έρευνα

Η κοινοπραξία "Ολυμπιακό Μετρό" ανέθεσε τον Ιούλιο του 1992 στην εταιρεία ΓΕΩΜΕ να ερευνήσει την πλατεία Συντάγματος για αρχαιότητες και πιθανά γεωλογικά προβλήματα. Την έρευνα ανέλαβε επιστημονική ομάδα με επικεφαλής τον γεωφυσικό κ. Σταύρο Παπαμαρινόπουλο, αναπληρωτή καθηγητή και διευθυντή του Εργαστηρίου Γεωφυσικής - Σεισμολογίας του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Μέλη της ομάδας ήταν οι γεωλόγοι κ. Χριστόφορος Καπόπουλος, Γιάννης Μπαλάσκας και οι μεταπτυχιακοί ερευνητές - γεωλόγοι κ. Μαρίνα Παπαϊωάννου, Ξενοφών Μπαρίφης και Θανάσης Λιόσης. Η ομάδα έκανε δεκάδες γεωηλεκτρικές βαθοσκοπήσεις με ειδικές συσκευές και δεκάδες περάσματα με το ειδικό όργανο "γεωραντάρ" στις οδούς Οθωνος, Φιλελλήνων, Μητροπόλεως και μπροστά από το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας. Το γεωραντάρ έπαιρνε εικόνα του εδάφους σε βάθη 1, 5 και 20 μέτρων και την μετέδιδε με ηλεκτρομαγνητικούς παλμούς 80 (ΜΗz) μεγαχέρτζ στην κεραία του συστήματος. Τα ανακλώμενα ηλεκτρομαγνητικά σήματα από τις διάφορες γεωλογικές στρώσεις έδιναν σε μία έγχρωμη οθόνη την κατακόρυφη τομή της υπό έρευνα περιοχής. Οι εικόνες της οθόνης μπορούσαν να εκτυπωθούν, και να δώσουν ένα είδος "φωτογραφίας" σαν αυτές που δημοσιεύομε και που εικονογραφούν τον υπόγειο ποταμό της πλατείας Συντάγματος.

Κοίτη 20 μέτρων

Τα συμπεράσματα της έρευνας του καθηγητή κ. Σταύρου Παπαμαρινόπουλου και των συνεργατών του είναι σαφή. Αναφέρεται ότι:

1. Μπροστά στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και στην προέκταση προς τις οδούς Φιλελλήνων και Μητροπόλεως, το "γεωραντάρ" έδειξε μία παλαιά κοίτη ποταμού επανειλλημένα και σε παράλληλες κατακόρυφες τομές που απείχαν 20 μέτρα επί της οδού.

2. Η παλαιοκοίτη βρίσκεται σε βάθος 6 μέτρων κι έχει πλάτος 15-20 μέτρα.

3. Ο ποταμός πρέπει ν΄αρχίζει να εκδηλώνεται 2 με 2,5 μέτρα από την επιφάνεια της ασφάλτου.

Η αξιοπιστία του τεχνολογικού συστήματος που χρησιμοποιήθηκε μας έδωσε με ακρίβεια και τις χρονικές παραμέτρους της έρευνας. Ο υπόγειος ποταμός της πλατείας Συντάγματος εντοπίστηκε στις 2 μετά τα μεσάνυχτα της 12ης Νομεβρίου 1992.

Ο ποταμός αυτός δεν είναι άλλος από τον αρχαίο Ηριδανό.

Οπως αναφέρει ο Στράβων οι πηγές του Ηριδανού ήταν "εκτός των Διοχάρους πυλών, πλησίον του Λυκείου". Με βάση τα αναφερόμενα από τον Στράβωνα, ο αρχαιολόγος κ. Νικόλαος Δ. Παπαχατζής τοποθετεί τις πηγές του ποταμού στις νότιες υπώρειες του Λυκαβηττού. (Παυσανία "Αττικά", εκδ. "Εκδοτική Αθηνών")

Αλλοι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι οι πηγές του Ηριδανού είναι στην πλατεία Συντάγματος και μάλιστα στα θεμέλια του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, τα υπόγεια του οποίου είναι γνωστό ότι πλημμυρίζουν από υπόγεια νερά.

Μετά τον (εικονογραφημένο) εντοπισμό της κοίτης του Ηριδανού στην πλατεία Συντάγματος από την έρευνα του καθηγητή κ. Σ. Παπαμαρινόπουλου, αποδεικνύεται ότι οι πηγές του ποταμού είναι εκεί που τις τοποθετεί ο κ. Ν. Παπαχατζής.

Ο Στράβων αναφέρει ότι σε παλαιότερες εποχές στις πηγές του Ηριδανού υπήρχε και μία κρήνη με αρκετό και καθαρό νερό. Δίπλα σε μία άλλη κρήνη του Ηριδανού, ο Θεόφραστος δημιούργησε τους "Κήπους των Μουσών", δηλαδή τον πρώτο βοτανικό κήπο στον κόσμο. Οι Κήποι του Θεόφραστου βρίσκονταν στην περιοχή της πλατείας Συνατάγματος, στην οποία έχει βρεθεί μάλιστα κι ένα αρχαίο ορόσημο του Κήπου των Μουσών.

Η πορεία του ποταμού

Ο Ηριδανός, λοιπόν, πήγαζε από τις νότιες υπώρειες του Λυκαβηττού κι έμπαινε στον περίβολο των τειχών της αρχαίας Αθήνας από την περιοχή της σημερινής πλατείας Συντάγματος, κοντά στο Λύκειο (καταχωμένο σήμερα κάτω από τη λεωφόρο Αμαλίας).

Στην συνέχεια διέσχιζε την αρχαία πόλη από ανατολικά προς δυτικά, περνούσε δίπλα από το Πομπείο και το Δίπυλο (την επισημότερη πύλη της αρχαίας Αθήνας) έβγαινε στην πεδιάδα και συναντούσε τον Ιλισό.

Επειδή περνούσε μέσα από την πόλη, οι αρχαίοι Αθηναίοι κάλυψαν τον Ηριδανό, εξ αιτίας της κατασκευής μεγάλης υπονόμου στην κοίτη του. Ο ποταμός ξαναγινόταν ορατός στο Δίπυλο και στο νεκροταφείο του Κεραμεικού, όπου και είχε κατασκευαστεί για την διάβασή του καμαροσκεπές άνοιγμα, που διασώζεται ως τις μέρες μας.

Με την σημερινή τοπογραφία ο Ηριδανός εξακολουθεί βέβαια να πηγάζει από τον Λυκαβηττό και ακολουθεί χοντρικά της εξής πορεία:

* Περνάει δίπλα ή κάτω από την Βουλή.

* Μπαίνει στην πλατεία Συντάγματος, όπου η κοίτη του είναι πλέον γνωστή και "φωτογραφημένη" από το "γεω-ραντάρ".

* Συνεχίζει πάντοτε υπόγεια κάτω από την οδό Μητροπόλεως, την πλατεία Μοναστηρακίου, το Δημοπρατήριο και την οδό Ερμού.

* Εμφανίζεται στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, όπου έχει επιφανειακή ροή 25 μέτρων και διατηρεί ένα δικό του οικοσύστημα με πουλιά, χελώνες, βατράχια κι ένα σπανιότατο είδος πολύ μικρών ψαριών, που αποτελεί μυστήριο πως βρέθηκε και πως επιζεί μέσα σε τόσο λίγα μέτρα.

* Μετά τον Κεραμεικό ξαναγίνεται υπόγειος και χάνεται κάτω από την οδό Πειραιώς.

Η ανακάλυψη του Κεραμεικού

Μετά την παρακμή της αρχαίας Αθήνας και την κατάρρευση των τειχών και του Διπύλου, φαίνεται ότι και το τμήμα του Ηριδανού που δεν είχε σκεπαστεί με τεχνικά έργα, καταχώθηκε από τις προσχώσεις. Αλλά μαζί με το ποτάμι σκεπάστηκαν από την άμμο και τα χώματα και οι ανυπολόγιστης αξίας αρχαιότητες του νεκροταφείου Κεραμεικού, ο εντοπισμός του οποίου έγινε τυχαία στην διάρκεια... αμμοληψίας.

Στην Αθήνα του 1870 έπαιρναν από την περιοχή του Κεραμεικού οικοδομική άμμο, που είχαν φέρει με τις προσχώσεις τους ο Ηριδανός και τα ρέματα από τον λόφο του Φιλοππάπου. Στις 26 Απριλίου 1870 μερικοί εργάτες φόρτωναν άμμο σε κάρρα, όταν ανακάλυψαν μία στήλη με την επιγραφή Α]ΓΑΘΩΝ Α]ΓΑΘΟΚΛΕΟΥΣ.

Απ΄ αυτό το τυχαίο γεγονός, άρχισαν ανασκαφές από την Αρχαιολογική Εταιρεία. Στα 1871 ο εντοπισμός έγινε απόλυτη βεβαιότητα με την ανακάλυψη ενός ορόσημου με την επιγραφή ΟΡΟΣ ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΥ. Από το 1913 την ευθύνη για τις ανασκαφές στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού έχει το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Στην κοίτη του Ηριδανού βρέθηκε ένα ορόσημο της γειτονικής Ιεράς Οδού με την επιγραφή "hότος τες hιεράς hδό", που στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. αντικαταστάθηκε με τις λέξεις "hόρος τες hοδό τες Ελευσινιάδε".

Η αρχαιότερη επιγραφή

Ανάμεσα στα καταπληκτικά ταφικά και άλλα ευρήματα, που σώθηκαν χάρη στις προσχώσεις του Ηριδανού, περιλαμβάνεται και μια γεωμετρική οινοχόη του 740 π.Χ. που βρέθηκε σ΄ έναν τάφο κοντά στο Δίπυλο και στην οποία είναι καταγραμμένη η αρχαιότερη (φθογγογραφική) ελληνική επιγραφή που αναφέρει:

"Ηός νυν ορχεστόν πάντον αταλότατα παίζει, τότο δεν καν μιν", δηλαδή "όποιος χορέψει και παίξει πιο ωραία, γι΄ αυτόν το αγγείο".

Η αρχαιολόγος κ. Ούρσουλα Κνίγκε, υπεύθυνη ανασκαφής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, γράφει για τις συνθήκες των πρώτων ανασκαφών:

«Στην διάρκεια αυτών των εργασιών αναγκάστηκαν να παραμερίσουν όχι μόνο του παλιούς υπονόμους, αλλά και τεράστιες ποσότητες χωμάτων, ώστε να φτάσουν στο επίπεδο των αρχαίων τάφων προς την Ελευσίνα και τον Πειραιά. Οι πλημμύρες του Ηριδανού, που κυλάει κατά μήκος της Ιεράς Οδού, αλλά ακόμα περισσότερο τα χώματα που παρασύρθηκαν από τις βροχές από το γειτονικό ύψωμα της Πνύκας (προς τα νότια), και τα μπάζα που είχαν μεταφερθεί από την κοντινή πόλη είχαν ανεβάει το επίπεδο του εδάφους κατά πολλά μέτρα, κάτω από τα οποία είχαν θαφτεί οι αρχαίοι δρόμοι και τα πανύψηλα ταφικά μνημεία». (Αρχαιολογία, αριθμ. 6, Φεβρουάριος 1983)

Με τις ανασκαφές αποκαλύφθηκε, εκτός από τα αρχαία μνημεία, και η αρχαία κοίτη του Ηριδανού, που βρίσκεται περίπου 9 μέτρα κάτω από το σημερινό επίπεδο της γειτονικής οδού Ερμού. Αν υπολογίσουμε τις επί πλέον προσχώσεις στον Κεραμεικό, ο οποίος αποτελεί την λεκάνη απορροής των γειτονικών λόφων, τότε το βάθος της σημερινής υπέργειας κοίτης του Ηριδανού αντιστοιχεί στο βάθος των 6 μέτρων της υπόγειας κοίτης του που κατέγραψε με λεπτομέρεια το "γεωραντάρ" στην πλατεία Συντάγματος.